Geschreven door Jorcho van Vlijmen

Werken in en aan de toekomst

Vandaag de dag kunnen miljarden mensen zich via hun smartphone met elkaar verbinden, hebben ze onbeperkte toegang tot kennis en poppen er continu nieuwe mogelijkheden zoals 3D-printen en artificial intelligence op. Tijdens de Vierde Industriële Revolutie, die gekenmerkt wordt door verregaande en versnellende technologisering, weet niemand wat morgen brengt. Dit heeft onherroepelijk effect op de arbeidsmarkt en het onderwijs. Beter vragen we onze kinderen niet meer wat ze later willen worden, maar stellen we onszelf de vraag over welke skills we morgen moeten beschikken.

De Vierde Industriële Revolutie

We leven in de periode die de Vierde Industriële Revolutie (4IR) wordt genoemd (Schwab, 2018). 4IR is een periode die ergens rond het midden van de vorige eeuw is gestart en die zich nog steeds voltrekt. Kenmerkend voor een industriële revolutie is dat de wijze van produceren en daarmee het dagelijks leven radicaal verandert.

Dat gold na de eerste revolutie, waarin wind- en waterkracht werden ingezet. Dat gold na de tweede revolutie die massaproductie mogelijk maakte, dankzij de uitvinding van de stoommachine en de lopende band. En na derde industriële revolutie, die van de automatisering en IT-toepassing.

De vierde industriële revolutie wordt gekenmerkt door een niet eerder vertoonde snelheid, bereik en impact van deze technologie. Daarbij wordt de afstand tussen mens en machine steeds kleiner. Niet alleen kunnen machines steeds meer en hebben ze de mens op bepaalde fronten al ingehaald, het gebruik van machines raakt steeds meer vervlochten met het dagelijks leven. Deze continue stroom van versnelling en verandering zorgt ervoor dat de omgeving hoogst onvoorspelbaar wordt.

VUCA-wereld

De vluchtigheid, onzekerheid, complexiteit en ambiguïteit van deze realiteit wordt gevangen in het acroniem VUCA (Child & Rodrigues, 2011). In een VUCA-wereld is ook de toekomst van werk onzeker en kun je je kinderen beter niet meer de vraag stellen wat ze later willen worden. Volgens schattingen loopt meer dan 40% van de banen in Europa een groot risico om in 2030 al geautomatiseerd te zijn (Hawksworth et al., 2018).

De impact van technologie op de arbeidsmarkt wordt versterkt door de klimaatverandering. Het verduurzamen van gebouwen, organisaties en hun ketens zorgt voor een grote, ‘nieuwe’ vraag. De vraag is zo groot dat de Nederlandse overheid dit jaar het Actieplan Groene en Digitale Bannen lanceerde om de instroom naar en het behoud van mensen binnen deze sector te vergroten.

Een andere ontwikkeling is die van ontgroening en vergrijzing van de bevolking, waardoor er minder mensen beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. Ook deze ontwikkeling vergroot de impact van technologie op de arbeidsmarkt, omdat het groeiende tekort aan mensen kan worden opgevangen door de inzet van technologie.

Skills

Recent onderzoek van het World Economic Forum (WEF, 2023) laat zien dat deze ontwikkelingen een flinke impact hebben op de vaardigheden die in de toekomst op de werkvloer nodig zijn. Werkgevers verwachten dat zo’n 44% van de huidige vaardigheden verandert in de komende jaren, wat betekent dat een meerderheid van de werknemers (6 uit 10) op korte termijn bijgeschoold moet worden. Wat moeten die werknemers dan leren?

Het bovenstaande geeft al een aantal aanknopingspunten welke vaardigheden van belang zijn. Vanzelfsprekend is er behoefte aan digitale en technische vaardigheden, maar ook vaardigheden om om te gaan met verandering, complexiteit en onzekerheid zijn van belang. We zullen daarbij niet alleen op de mogelijkheden van moderne technologie moeten vertrouwen, maar ook op onszelf en op elkaar.

Over de vraag naar toekomstige vaardigheden is inmiddels veel onderzoek gedaan. Een analyse van 99 publicaties over deze “Future Skills” (Kotsjou et al., 2022) leverde een negental skills categorieën op. Voor het overzicht verdelen wij deze negen categorieën in categorieën die betrekking hebben op het Zelf, de Ander en de VUCA Wereld.

• Het Zelf
  Skills categorieën: waarden, leven lang leren, zelfmanagement

Deze vaardigheden gaan over het in stand houden en cultiveren van een eigen waardensysteem in een veranderende wereld, een leerattitude die gericht is op jezelf voortdurend ontwikkelen en het werken aan vaardigheden die je staande houden in die wereld (veerkracht, emotionele stabiliteit en zelfvertrouwen).

• De Ander
  Skills categorieën: Dialoog, Leiderschap

Deze vaardigheden gaan over het in verbinding kunnen staan met anderen. Het gaat om het kunnen luisteren naar en leren van anderen, empathisch zijn en communicatief vaardig zijn. Daarbij moeten mensen in de relaties met anderen leiderschap kunnen tonen: verantwoordelijkheid nemen, doelgericht en moedig zijn.

• Omgaan met de VUCA wereld
  Skills categorieën: Hogere orde denken, digitale geletterdheid, ondernemendheid en flexibiliteit

In een veranderende wereld moeten we verandering accepteren, flexibel zijn en mogelijkheden zien en benutten. We zijn in staat om complexiteit tot op zekere hoogte te doorzien en tot op zekere hoogte beheersbaar te maken. We voelen ons senang bij het gebruiken van technologie en hebben oog voor de impact ervan op onszelf.

Conclusie

Deze drie categorieën geven een eerste blik op de vaardigheden van de toekomst. Ze helpen om binnen de eigen context al eens een voorzichtige evaluatie te maken: hoe ‘futureproof’ ben ik of is mijn organisatie nou eigenlijk?

Houd daarbij in het achterhoofd dat die toekomst niet zonder ons tot stand komt. We hebben een rol en een verantwoordelijkheid daarin. Een aantal toekomstbestendige vaardigheden, zoals werken vanuit waarden, moed en empathie, wijzen ons daarop: ze gaan over werken in en aan onze toekomst.

Wil jij de toekomstbestendigheid van jouw organisatie of werk tegen het licht houden, maar weet je niet goed waar te beginnen? Eerder schreven wij het whitepaper ‘Artificial Intelligence en de Toekomst van Werk’ waarin we zes strategieën behandelen om AI goed te kunnen implementeren. In vervolg daarop kun je deelnemen aan onze gratis masterclass Design Thinking en AI. Onze consultants verkennen met jou de mogelijkheden om in te spelen op de belangrijkste kans of bedreiging die AI vormt voor jouw werk of organisatie. Door de design thinking methode toe te passen op jouw vraagstuk van AI en werk, helpen ze je met het bedenken van jouw eigen plan van aanpak om AI te gebruiken.

Over Wise up Consultancy: Wij helpen (semi)overheden, onderwijsinstellingen en netwerkorganisaties bij het oplossen van vraagstukken op het gebied van arbeidsmarkt, onderwijs en economie. Dit doen we door het inzetten van ervaren project- en programmamanagers, enthousiaste onderzoekers en bevlogen adviseurs. Hiermee brengen we complexe opdrachten en vraagstukken van onze klanten tot een succesvol resultaat zodat zij zelf kunnen excelleren. Hiermee bewerkstelligen we maatschappelijke impact door de arbeidsmarkt in balans te houden en zo veel mogelijk mensen mee te laten doen.

Bronnen

Child, J. and Rodrigues, S.B. (2011), “How organizations engage with external complexity: a political action perspective”, Organization Studies, Vol. 32 No. 6, pp. 803-824.

Kotsiou, A., Fajardo-Tovar, D. D., Cowhitt, T., Major, L., & Wegerif, R. (2022). A scoping review of Future Skills frameworks. Irish Educational Studies, 41(1), 171-186.

Hawksworth, John, Richard Berriman, and Saloni Goel. 2018. “Will Robots Really Steal our Jobs? An International Analysis of the Potential Long Term Impact of Automation.” Opgehaald van www.pwc.com

Schwab, K. (2017). The fourth industrial revolution. Currency.

WEF (2023). Future of jobs report 2023. Geneva: World Economic Forum. Opgehaald van www.weforum.org

De komende decennia worden gekenmerkt door een combinatie van crises en transities die ook nog eens invloed hebben op elkaar. Dit wordt ook wel de poly-crisis genoemd. Eerder schreven we al een blog over “5 maatschappelijke transities die het onderwijs en de arbeidsmarkt totaal veranderen“. Dit zijn de grote en bekende transities. Maar er zijn nog meer transities die veel minder vaak worden genoemd maar wel invloed zullen hebben op onze werkgelegenheid, toekomstige skills en welvaart. In deze blog nemen we je mee in vijf van deze ‘stille’ transities.

1. Zorgtransitie

Mede door de coronacrisis is duidelijk geworden dat jarenlange bezuinigingen, zowel op salarissen als ziekenhuisbedden, niet hebben geleid tot een veerkrachtig, kwalitatief en betaalbaar zorgsysteem. De oplopende werkdruk en hoge administratieve werklast zorgen voor veel ontevredenheid en uitval in de sector. Daarbovenop komt nog de dubbele vergrijzing; dit is zowel vergrijzing onder het personeel in de zorg waardoor er veel mensen met pensioen gaan, als de vergrijzing van de maatschappij waardoor er meer zorg nodig is voor de ouder wordende bevolking. Bij ongewijzigd beleid werkt in 2060 1 op de 3 Nederlanders in de zorg (nu 1 op de 6). De Nederlandse zorg presteert over het algemeen goed, maar de groei van de zorg(vraag) is op termijn onhoudbaar.

Door deze toenemende druk wordt er steeds meer geprobeerd om het systeem te ontlasten. Koning Willem-Alexander riep al in 2013 dat onze verzorgingsstaat plaats zou maken voor een participatiesamenleving, waarin ieder zijn eigen verantwoordelijkheid neemt en meer wordt verwacht van informele (mantel)zorg. Daarna is ook de roep naar preventie en algemene gezondheid toegenomen. Zo wordt er steeds meer gekeken naar hoe een gezonde leefstijl kan worden gestimuleerd om ziekten te voorkomen (belasting van groente en fruit naar tabak, suiker en vlees). Ook is er meer aandacht voor een gezonde werk- & leefomgeving (luchtkwaliteit, gezonde werkplekken) en wordt er gekeken naar sociale oorzaken van ziekten (positieve gezondheid, armoede, stress).

2. Ruimtelijke transitie

Door de groeiende bevolking, hoge bevolkingsdichtheid, uitbreiding van infrastructuur, inpassing van wind- en zonne-energie, klimaatadaptatie en natuurontwikkeling groeit Nederland uit haar fysieke grenzen. Versterkt door bodemdaling en de stijging van de zeespiegel door klimaatverandering worden deze grenzen ook nog onder druk gezet. Deze integrale water-, klimaat-, natuur-, energie- en woonopgave heeft verstrekkende gevolgen voor de ruimtelijke ordening.

Het realiseren van al deze opgaven zal grote gevolgen hebben voor het huidige landschap. Dit vraagt op verschillende niveaus om nieuwe afwegingen en integrale keuzes te maken ten aanzien van ons ruimtegebruik (omgevingswet). Hierbij wordt ook in toenemende mate gekeken naar of en hoe ruimtefuncties te combineren zijn (e.g. landbouw en natuurbeheer), welke functies we prioriteren en of er functies zijn die we niet meer in Nederland willen beleggen (datacentra en logistieke hubs).

3. Financiële transitie

De vrije markt economie uit het neoliberalisme, knelt op sommige punten met een samenleving die verantwoord omgaat met mensen, middelen en de natuur. De focus op groei en het korte termijn denken beperken de brede welvaart en de veerkracht van de samenleving. Ook komt het financiële systeem steeds meer in het gedrang met de planetaire grenzen. De financiële transitie gaat daarom over de veranderingen die nodig zijn om het financiële systeem duurzamer en mensgerichter te maken.

Een belangrijk doel van de financiële transitie is het verminderen van de impact van de financiële sector op het milieu en het stimuleren van investeringen in duurzame projecten. Financiële instellingen kunnen bijvoorbeeld duurzame investeringen stimuleren door middel van groene leningen, groene obligaties en duurzame beleggingsfondsen. Daarnaast wordt er ook gekeken naar het verminderen van de risico’s van klimaatverandering voor het financiële systeem. De financiële sector kan bijvoorbeeld te maken krijgen met verliezen als gevolg van schade door klimaat gerelateerde gebeurtenissen of het stranden van investeringen in fossiele brandstoffen. Tot slot richt deze transitie zich op een transparanter, stabieler en veerkrachtiger systeem.

Een echte doorbraak is er nog niet, maar er zijn wel steeds meer haarscheurtjes te zien in het systeem door initiatieven zoals de ‘donut-economie’ , cryptomunten, de snelle groei van duurzame en digitale banken, de opkomst van crowdfunding, de opkomst van financiële coöperaties en decentrale verzekeringsvormen zoals broodfondsen.

4. Sociale transitie

Onze maatschappij is van oudsher top-down georganiseerd en verkokerd via vakbonden, omroepen, kranten, politieke partijen en banken. De afgelopen decennia is daar liberalisering bovenop gekomen. Dit heeft geleid tot meer bureaucratie in verschillende (deel)systemen zoals de zorg en het onderwijs. De sociale transitie heeft betrekking op de veranderingen die nodig zijn om de samenleving mensgerichter en inclusiever te maken.

Een belangrijk doel van de sociale transitie is het verminderen van sociaaleconomische ongelijkheid en het creëren van een duurzamere en inclusievere samenleving. Dit kan bijvoorbeeld door het stimuleren van sociale innovatie, het bevorderen van duurzaam ondernemerschap en het beter ondersteunen van burgerinitiatieven in duurzame wijken en buurten. Dit leidt tot een nieuw horizontaal en decentraal sociaal weefsel, waarin iedereen ongelijk is, maar wel gelijke rechten heeft. Samenredzaamheid als uitgangspunt en met een duidelijke lange termijn visie. Hoe dit nieuwe systeem er precies uit gaat zien is nog onduidelijk.

5. Democratische transitie

Er is toenemend ongenoegen over het functioneren van de democratie in Nederland en in veel landen in de VS, Zuid-Amerika, Europa en delen van Azië. Hierbij is opvallend dat iedereen verlangt naar democratie, maar niemand echt meer gelooft in hoe deze wordt ingericht. Mensen voelen zich klem zitten tussen de kilte van de markt en de bureaucratie van de overheid. Er is een nieuwe balans nodig tussen burger, markt en overheid. Daarnaast zijn er ook geopolitieke verschuivingen gaande. Rond 2030 is de verwachting dat China de VS voorbij gaat als het gaat om de grootste economische macht van de wereld. Als dat gebeurt, zal de frictie toenemen tussen beide landen en tussen de onderliggende systemen en waarden (democratie versus communisme, individu versus het collectief, vrijheid van meningsuiting versus censuur).

De democratische transitie heeft daarmee betrekking op de veranderingen die nodig zijn om onze democratie te versterken en aan te passen aan de uitdagingen van de 21e eeuw. Hierbij gaat het onder meer om het vergroten van de betrokkenheid en participatie van burgers in de politiek, het versterken van de rechtsstaat en het waarborgen van fundamentele vrijheden en mensenrechten. Op verschillende plaatsen wordt al geëxperimenteerd met andere democratische vormen zoals burgerberaden, burgerbegrotingen, wijkbegrotingen en de G1000.

Transities vragen om netwerksamenwerking

Deze eeuw gaan we wereldwijd op weg naar een beschaving die binnen de planetaire grenzen opereert en voldoet aan een sociale standaard. De kans is groot dat we deze transities zullen blijven behandelen met een combinatie van verrassende vindingrijkheid, onverklaarbaar uitstelgedrag, effectief aanpassingsvermogen en ergerlijk falen om te reageren.

Er is nog veel onzeker, maar het staat vast dat publieke- & private partijen samen zullen moeten werken en leren om deze uitdagingen te boven te komen. Publiek- en private samenwerking gebeurt vrijwel altijd in netwerken, omdat zich vraagstukken voordoen die één organisatie zelf niet kan oplossen. Dit vraagt om sterke netwerksamenwerkingen. Maar het opzetten van een samenwerking tussen verschillende organisaties is uitdagend, laat staan een goede afstemming tussen bedrijfsleven, onderwijs en overheden (triple helix). In een netwerksamenwerking of netwerkorganisatie verlopen de processen vaak net even anders.

Specifiek voor het samenwerken in Triple Helix organisaties hebben wij een gratis masterclass ontwikkeld. De masterclass is vooral bedoeld voor beleidsmakers, managers en uitvoerders binnen sociaal-, economisch- en onderwijsdomein. Meer informatie over deze gratis masterclass is hier te vinden.

Over Wise up Consultancy: Wij helpen (semi)overheden, onderwijsinstellingen en netwerkorganisaties bij het oplossen van vraagstukken op het gebied van arbeidsmarkt, onderwijs en economie. Dit doen we door het inzetten van ervaren project- en programmamanagers, enthousiaste onderzoekers en bevlogen adviseurs. Hiermee brengen we complexe opdrachten en vraagstukken van onze klanten tot een succesvol resultaat zodat zij zelf kunnen excelleren. Hiermee bewerkstelligen we maatschappelijke impact door de arbeidsmarkt in balans te houden en zo veel mogelijk mensen mee te laten doen.

Bronnen

NRC (2023). In Davos praat men over een wereld in polycrisis

Volkskrant (2022). Nog even en een zware zorgcrisis klopt aan de deur. Waarom zorgen we toch zo slecht voor onze zorg?

WRR (2021). Kiezen voor houdbare zorg

Change.inc (2021). Amsterdam wil donutstad worden. Hoe staan we ervoor?