Het is belangrijk dat mensen al op jonge leeftijd burgerschapskennis en -vaardigheden ontwikkelen. Maar wat houdt burgerschapsonderwijs eigenlijk precies in? En welke problemen hebben zich de afgelopen jaren voorgedaan met betrekking tot de implementatie van burgerschapsonderwijs? Dat lees je in deze blog! We geven daarbij ook drie adviezen voor een verbeterslag die te maken valt.

Burgerschap is een evoluerende term in het Nederlandse schoolsysteem. Goed burgerschap houdt in dat burgers actief deelnemen aan de samenleving met respect voor elkaar, de rechten, verantwoordelijkheden en waarden die de gemeenschap ondersteunen en versterken. Daarentegen, de verschillen tussen leerlingen wat betreft hun betrokkenheid, kennis en vaardigheden met betrekking tot burgerschap maken het uitdagend om een toekomstige samenleving te creëren waarin iedere burger volledig tot zijn recht komt.

Bewustwording

Burgerschap wordt steeds belangrijker, omdat er veel maatschappelijke trends en ontwikkelingen gaande zijn die betrekking hebben op de samenleving: spanning op de arbeidsmarkt en woningmarkt, afnemend vertrouwen in de overheid, klimaatverandering enzovoort. We zijn sterk van elkaar afhankelijk om dergelijke onderwerpen aan te pakken en dat vereist maatschappelijke betrokkenheid van alle burgers in Nederland. Bewustwording over maatschappelijke betrokkenheid dient al op jonge leeftijd te worden gestimuleerd.

Burgerschap in het onderwijs

Door dit blog te lezen krijg je nieuwe inzichten, kennis en inspiratie over burgerschap in het Nederlandse onderwijssysteem. Voor onderwijsinstellingen is het belangrijk om burgerschap op een goede manier te implementeren. Het helpt toekomstige generaties om een waardevolle plek te krijgen in de samenleving en het draagt bij aan een sterkere en betere maatschappij.

Allereerst staan we kort stil bij het kernidee van burgerschapsonderwijs. Vervolgens worden enkele problemen genoemd die te maken hebben met burgerschapsonderwijs. Het blog wordt afgesloten met een aantal mogelijke manieren om burgerschap op een betere manier te implementeren, zowel binnen als buiten de school.

Het kernidee van burgerschapsonderwijs

Burgerschap gaat verder dan enkel kennis overdragen aan leerlingen over de samenleving. “Burgerschap gaat over het samenleven van mensen, in alle verbanden (anders dan gezin en familie) waarin ze leven” (Munniksma et al., 2017). Burgerschapsonderwijs heeft als doel om leerlingen voor te bereiden op hoe zij (in de toekomst) deelnemen aan de samenleving.

Voornamelijk wordt aandacht besteed aan welke verantwoordelijkheden een burger heeft in de samenleving. Het gaat niet zozeer alleen om algemene kennis over onze democratie, maar ook om het ontwikkelen van (sociale) vaardigheden, zoals: communicatievaardigheden en vaardigheden omtrent tolerantie/respect en gedrag.

Uiteindelijk worden leerlingen en studenten opgeleid om kritische, geïnformeerde en betrokken burgers te worden. Zowel het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs als het beroepsonderwijs (met name MBO-instellingen) hebben een wettelijke verplichting om aandacht te besteden aan het vak burgerschap. Om burgerschap succesvol te implementeren op school, dient er genoeg ruimte in het onderwijsprogramma te zijn. Daarnaast dient het vak mee te gaan met de tijd. Dit vraagt om structurele evaluatie van het vak inhoudelijk.

Problemen in het burgerschapsonderwijs

Het potentieel van burgerschapsonderwijs in Nederland wordt op dit moment onvoldoende benut, terwijl het de sleutel kan zijn tot het vormen van succesvolle burgers in de maatschappij. Het lijkt erop dat onderlinge verschillen tussen leerlingen op het gebied van kennis, vaardigheden en interesse in burgerschap steeds groter worden. Deze ongelijkheid heeft niet alleen impact op de toekomst van leerlingen, maar onthult ook tekortkomingen van het burgerschapsonderwijs in Nederland, ook in vergelijking met andere Europese landen. Deze zaken roepen belangrijke vragen op over de toekomst van onze democratie en de noodzaak om het burgerschapsonderwijs te verbeteren. Hieronder worden drie problemen genoemd die impact hebben op de maatschappij van de toekomst.

1. Steeds grotere onderlinge verschillen tussen leerlingen wat betreft burgerschapskennis, -vaardigheden en -interesse

Het lijkt erop dat sommige leerlingen een stuk beter voorbereid zijn – en worden – op het leven na school dan anderen. Dat verschil komt doordat er in Nederland veel onderlinge verschillen zitten in het opleidingsniveau en de sociaaleconomische achtergrond van en tussen leerlingen (“Burgerschap”, 2023; Universiteit van Amsterdam, 2021). Zo is de interesse voor democratie op vwo een stuk groter dan bijvoorbeeld op het vmbo (Universiteit van Amsterdam, 2021).

COVID-19 heeft de onderlinge verschillen tussen leerlingen nog eens extra blootgelegd. Sommige leerlingen konden, vanwege onvoldoende financiële middelen voor een laptop, niet participeren aan het online onderwijs. Deze leerlingen konden niet alleen lastiger onderwijs volgen in het algemeen, maar het voorbeeld toont ook aan dat de kansenongelijkheid in de maatschappij een groot probleem is en dat digitale kennis niet altijd aanwezig is, een van de huidige pijlers in het onderwijs.

2. Op internationaal niveau scoren Nederlandse leerlingen lager op kennis en interesse over burgerschap

Uit het ICCS-onderzoek blijkt dat leerlingen uit verschillende Europese landen (zoals België, Denemarken en Noorwegen) hoger scoren op burgerschapskennis dan leerlingen uit Nederland, terwijl het algemene kennisniveau van Nederlandse leerlingen rond het gemiddelde ligt van de Europese landen uit het onderzoek (Munniksma et al., 2017). Deze leerlingen blijven ook achter op punten als: conventionele aspecten van burgerschap (zoals kennis over de geschiedenis van Nederland, stemmen tijdens verkiezingen etc.) en sociale aspecten van burgerschap (zoals deelname aan protesten of vrijwilligerswerk met het doel om de lokale gemeenschap te helpen) (Munniksma et al., 2017).

Daarnaast spelen ook veel wereldwijde problemen die een maatschappelijke impact hebben: klimaatverandering, armoede, migratie/vluchtelingen, ongelijkheid enzovoort. De constatering dat leerlingen uit andere landen beschikken over meer interesse en kennis op het vak burgerschap, benadrukt de noodzaak om het burgerschapsonderwijs in Nederland te verbeteren, zodat individuen in de toekomstige samenleving hun stem ook kunnen laten horen bij mondiale maatschappelijke vraagstukken.

3. Gebrekkige kennis over en interesse in burgerschap in de Nederlandse samenleving is een gevaar voor de toekomst en onze democratie

Deze trend betreft de groeiende zorg binnen de Nederlandse samenleving over de algemene burgerschapskennis en -vaardigheden van Nederlanders. Het blijkt uit een onderzoek van de Universiteit van Amsterdam (2021) dat jongeren niet veel belang hechten aan democratie.

Daarnaast hebben jongeren in Nederland weinig vertrouwen in de politiek. Jongeren weten dat het kabinet gevallen is en verschillende politieke leiders zijn opgestapt, terwijl deze politieke leiders zaken als de krappe woningmarkt, de toeslagenaffaire en de klimaatverandering niet goed hebben aangepakt de afgelopen jaren (RTL Nieuws, 2023).

Als leerlingen later volwassen zijn en niet begrijpen waarom hun stem en deelname belangrijk zijn in de democratie, kunnen ze bijvoorbeeld terughoudend zijn om deel te nemen aan de politiek. Dit kan leiden tot bijvoorbeeld: weinig betrokkenheid in de samenleving, afwezigheid bij politieke verkiezingen, lage politieke apathie enzovoort (Bolkestein, 1992).

Drie adviezen voor een betere aansluiting

Het is belangrijk dat onderwijsinstellingen hun burgerschapsonderwijs op een dusdanige manier inrichten dat het iedere leerling in staat stelt om (in de toekomst) deel te nemen aan en impact te maken op de samenleving. Hieronder worden drie adviezen toegelicht over hoe burgerschapsonderwijs beter kan aansluiten op de maatschappij van de toekomst. Met deze adviezen kan burgerschap op een dusdanige manier geïmplementeerd worden dat jongeren op een gelijke manier betrokken worden in de maatschappij.

Advies 1: Bevorderen van maatschappelijke betrokkenheid

Burgerschap dient niet alleen beperkt te zijn tot het klaslokaal. Ook ouders en mensen in de maatschappij dienen jongeren actief deel te laten nemen aan de samenleving: van bijvoorbeeld coachen bij een sportteam, tot aan ouderen in het verzorgingshuis helpen met de dagbestedingsactiviteit. Op deze manier kan de maatschappelijke betrokkenheid van jongeren in de maatschappij vergroot worden. Het is niet alleen de school die verantwoordelijk is voor de maatschappelijke participatie van kinderen.

Advies 2: Gelijkere kansen in het onderwijs

Het is van belang dat elke leerling kan meedoen. Gelijke toegang tot kwalitatief burgerschapsonderwijs, moet ongeacht de achtergrond van elke leerling tot de kern van het Nederlandse onderwijs horen. Wanneer bepaalde leerlingen achterblijven op burgerschapskennis en -vaardigheden, dienen scholen extra ondersteuning aan deze “kwetsbare” groep te bieden, zoals degenen die geen toegang hadden tot essentiële technologieën in tijden van de COVID-19 pandemie.

Advies 3: Verbeteren van het curriculum van burgerschapsonderwijs op scholen

De Nederlandse bevolking kan gezien worden als een multiculturele samenleving. Ieders persoonlijke achtergrond kan leiden tot verschillende opvattingen over goed burgerschap. Dat maakt het ingewikkeld om één curriculum te ontwikkelen dat “goed burgerschapsonderwijs” typeert.

De wetswijziging ‘Verduidelijking burgerschap in het funderend onderwijs’ heeft scholen handvatten gegeven over hoe zij meer richting kunnen geven aan het schoolvak burgerschap (VO-raad, z.d.). Desalniettemin ligt de verantwoordelijkheid bij scholen om actief burgerschapsonderwijs in hun onderwijscurriculum te integreren. Dit vereist een proactieve benadering door scholen, zodat jonge generaties voldoende basiskennis, vaardigheden en interesse ontwikkelen om in de toekomst goede burgers te zijn.

Conclusie

Dit blog benadrukt de toenemende urgentie van burgerschapsonderwijs in Nederland. Het brengt aan het licht dat:

• de toenemende diversiteit onder leerlingen en de uitdagingen van ongelijkheid in burgerschapsonderwijs steeds groter worden;
• Nederlandse leerlingen lager scoren ten opzichte van andere landen op kennis en interesse over burgerschap;
• gebrekkige interesse in en kennis over burgerschap mogelijk de toekomst van de democratie belemmert.

Daarom is het belangrijk dat onderwijsinstellingen extra nadruk gaan leggen op: maatschappelijke betrokkenheid, gelijke onderwijskansen en curriculumverbeteringen. Op deze manier worden leerlingen op een gelijkwaardige manier klaargestoomd voor de toekomst.

Wise Up Consultancy heeft al 22 jaar ervaring met onderwijsvraagstukken. Dergelijke vraagstukken worden vaak aangepakt door middel van subsidieaanvragen, projecten, programma’s en onderzoek. Heeft jouw onderwijsinstelling hulp nodig bij het implementatieproces van burgerschap in het curriculum en/of heeft jouw onderwijsinstelling strategisch advies nodig over hoe burgerschap het beste kan aansluiten bij de specifieke behoeften en doelstellingen van jouw school? Neem dan contact met ons op voor een vrijblijvend gesprek.

---

In dit blog behandelden we drie adviezen om burgerschapsonderwijs beter op de kaart te zetten in het onderwijs. Wil je meer inzicht in hoe onderwijs kan verbeteren en innoveren, download dan nu onze whitepaper “De 5 nieuwste trends in onderwijs”. In deze whitepaper worden trends en strategieën aangereikt om meer impact te maken.