Nadat we eerder al landenblogs schreven over onder andere Japan en Denemarken, richten we ons in dit blog op onze oosterburen: Duitsland. Het land dat voor sommigen van ons op een steenworp afstand ligt, maar wat weten we eigenlijk van Duitsland als het gaat om thema’s als arbeidsmarkt en sociale zekerheid?

Ons buurland heeft een oppervlakte die bijna 9 keer groter is dan Nederland, heeft met ruim 83 miljoen inwoners de grootste bevolking van de landen in de Europese Unie en heeft de derde grootste economie ter wereld. Het land staat bekend om zijn sterke industriële sector, met name in de auto-industrie, elektrotechniek en chemische industrie. Wereldwijd zijn Duitse bedrijven als Volkswagen, Daimler, BMW (auto), Siemens (elektro) en BASF (chemie) grote spelers. Na de coronacrisis en de Russische inval in Oekraïne kwam de Duitse economie als één van de betere in Europa uit de verf, maar hoge energieprijzen en hoge inflatie hebben er in 2023 voor gezorgd dat de economie begint te krimpen. De Duitse regering verwacht echter in 2024 weer een lichte groei.

De Duitse arbeidsmarkt

Van de ruim 83 miljoen Duitse inwoners werkten er eind 2023 46 miljoen mensen in loondienst en was er sprake van 1,35 miljoen werklozen. Hiermee bedroeg de werkloosheid van de beroepsbevolking (inwoners tussen de 15 en 75 jaar die betaald werk hebben of werkloos zijn) in Duitsland 3 procent, waar dit percentage in Nederland op hetzelfde moment 3,6 was. Het historisch lage werkloosheidspercentage kenmerkt de veranderende, krappe arbeidsmarkt van deze tijd, wat overigens een breed internationaal probleem is. In Duitsland is het lage werkloosheidspercentage het gevolg van jarenlange economische groei (ondanks dat hiervan het afgelopen jaar geen sprake meer is), de drastische hervorming van het arbeidsmarktbeleid door de Duitse regering in de periode 2003-2005, en de sterk toenemende vergrijzing van de beroepsbevolking.

Ook in Duitsland leidt lage werkloosheid tot personeelstekorten. In 2023 was er zelfs sprake van een record aan openstaande vacatures: ruim 2 miljoen. Onderzoekers verwachten dat het personeelstekort tot 2035 oploopt tot 1,8 miljoen mensen. Er vallen veel ouderen weg en in vergelijking met de rest van Europa worden er in Duitsland minder baby’s geboren. Hierdoor zijn er steeds minder Duitsers beschikbaar voor werk. De Duitse werkloosheid kent ook verschillen per regio: zelfs 30 jaar na de eenwording zijn er nog verschillen tussen het Oosten en het Westen. In het Westen zijn meer industriële en dienstverlenende bedrijven gevestigd en ligt de werkloosheid onder het Duitse gemiddelde. In het Oosten domineren kleinschalige bedrijven en is de werkloosheid juist hoger.

Maatregelen op de Duitse arbeidsmarkt

Duitsland neemt verschillende maatregelen om de huidige en toekomstige tekorten op de arbeidsmarkt aan te pakken. Een belangrijke ervan is het stimuleren van arbeidsmigratie van kenniswerkers en vakkrachten. Volgens onderzoek zijn er jaarlijks 400.000 migranten nodig om de beroepsbevolking op peil te houden. Om deze aan te trekken is vanaf 2020 een aantal wetten onder de noemer Fachkräfteeinwanderungsgesetz in werking getreden. Deze wetten zijn ingevoerd om meer geschoolde academici en vakkrachten aan te trekken. Zij moeten voornamelijk komen van buiten de Europese Unie, omdat in andere Europese landen dezelfde arbeidsmarktproblematiek speelt en er relatief weinig migranten beschikbaar zijn. Ook kent Duitsland een Mangelberufliste, waarop de tekortberoepen staan vermeld en waarvoor werkgevers speciale vergunningen voor buitenlandse arbeidskrachten kunnen aanvragen. De actuele lijst wordt aangevoerd door de vraag naar technisch personeel, bouwvakkers en medisch personeel.

Naast het bevorderen van arbeidsmigratie neemt Duitsland nog andere maatregelen om de veranderende arbeidsmarkt aan te pakken, waaronder het verbeteren van vakopleidingen voor jongeren en de omscholingsmogelijkheden voor werkenden. Tevens wordt sterk ingezet op digitalisering en wordt ernaar gestreefd om meer ouderen, vrouwen en mensen met een arbeidsbeperking aan het werk te krijgen.

Sociale zekerheid in Duitsland

De veranderende Duitse arbeidsmarkt, waaronder de toenemende vergrijzing, leidt ook tot veranderingen in het gebruik van het sociale zekerheidsstelsel. Dit stelsel is breed opgezet en biedt een uitgebreid vangnet om de sociale en economische zekerheid van burgers te waarborgen gedurende verschillende levensfasen, van werkzame jaren tot pensionering en in tijden van gezondheidsproblemen of werkloosheid.

Het stelsel bestaat uit een aantal pijlers zoals ziektekostenverzekering, pensioenen, werkloosheidsverzekering, arbeidsongeschiktheidsverzekering, ongevallenverzekering en gezinsbijslagen. De pijlers zijn allen gebaseerd op solidariteit en worden gefinancierd door bijdragen van werknemers, werkgevers en de overheid. In Duitsland betalen werknemer en werkgever beiden de helft van de bijdrage en de regelgeving is een stuk minder complex en voor wijzigingen vatbaar dan in Nederland het geval is.

Vooral de laatstgenoemde twee onderdelen van het sociale zekerheidsstelsel zijn anders dan in Nederland: wij kennen namelijk geen automatische verzekering voor ongevallen op de werkvloer. In Duitsland is van oudsher meer industrie en wordt dergelijke verzekering al decennia als vanzelfsprekend beschouwd. Onder de gezinsbijslagen valt bijvoorbeeld een toeslag voor moeders die stoppen met werken om voor hun kind te zorgen. Ook dat is onbekend in Nederland.

Voor een deel van de Nederlanders is enige kennis van het Duitse sociale zekerheidsstelsel van belang. Vanuit Nederland, en dan met name in het oosten van het land, zijn er arbeidspendelaars die in Duitsland werken. Zij krijgen te maken met een ander stelsel dan ons eigen, bekende stelsel en in veel gevallen ook met een combinatie ervan. Nederlanders die in Duitsland (gaan) werken kunnen voor veel informatie omtrent sociale zekerheid terecht bij zogenaamde grensinformatiepunten. Dit zijn organisaties die inwoners en bedrijven adviseren over werken, wonen, ondernemen en studeren in het buitenland. Ook hebben het UWV, de SVB en de Belastingdienst speciale afdelingen die zich richten op Duitse wet- en regelgeving.

Conclusie

Net als Nederland kampt Duitsland met een krappe arbeidsmarkt. Er wordt echter op een andere manier gewerkt aan oplossingen hiervoor. Wellicht kunnen we als Nederland hiervan leren? Ook blijkt dat het Duitse sociale zekerheidsstelsel overzichtelijker en dekkender is dan het Nederlandse. Dit betekent niet dat het automatisch beter is, omdat we appels met peren vergelijken. Maar ook hier kunnen er lessen voor ons zijn, ter verbetering van onze eigen wirwar aan wet- en regelgeving.

In deze reeks verschenen eerder blogs over de trends in sociale zekerheid en arbeidsmarkt in o.a. Denemarken, Japan, Zweden en de Verenigde Staten.

Over Wise up Consultancy: Wij helpen (semi)overheden, onderwijsinstellingen en netwerkorganisaties bij het oplossen van vraagstukken op het gebied van arbeidsmarkt, onderwijs en economie. Dit doen we door het inzetten van ervaren project- en programmamanagers, enthousiaste onderzoekers en bevlogen adviseurs. Hiermee brengen we complexe opdrachten en vraagstukken van onze klanten tot een succesvol resultaat zodat zij zelf kunnen excelleren. Hiermee bewerkstelligen we maatschappelijke impact door de arbeidsmarkt in balans te houden en zo veel mogelijk mensen mee te laten doen.