Hoe staat het er op dit moment voor met de sociale zekerheid en de arbeidsmarkt in de rest van de wereld? Wise up ging voor je op onderzoek uit en brengt het op pakkende wijze in beeld.

Na eerdere blogs over landen als Japan, Denemarken en Duitsland richten we nu onze aandacht op België. Wat weten we eigenlijk over de Belgische arbeidsmarkt? En wat zijn de verschillen tussen België en Nederland?

België, met zijn gevarieerde landschap, verschillende talen en ruim 11 miljoen inwoners bevindt zich in het hart van Europa. Het land staat bekend om zijn heerlijke chocolade, bier, Kuifje en natuurlijk de Europese hoofdstad Brussel. Maar hoe zit het met de arbeidsmarkt en sociale zekerheid? Om dit te kunnen begrijpen, moeten we eerst schetsen hoe België eigenlijk wordt bestuurd, waarna we de sociale zekerheid in beeld brengen. Daarna geven we inzicht in de arbeidsmarktsituatie en tot slot zoomen we in op de belangrijkste overeenkomsten en verschillen met Nederland. Ondanks een sterk verschillende arbeidsmarktinfrastructuur delen we een aantal grote gemeenschappelijke opgaven, zo blijkt.

Meerdere entiteiten in België

Om de Belgische arbeidsmarkt goed te kunnen begrijpen, is van belang ons eerst kort te verdiepen in de wijze waarop het land wordt bestuurd. Want dat is niet zo eenduidig als het misschien op het eerste gezicht lijkt.

Het eerste artikel van de Belgische grondwet begint met: “België is een Federale Staat samengesteld uit de gemeenschappen en de gewesten.” Met andere woorden, in België is de beslissingsmacht niet gecentraliseerd maar verdeeld tussen de volgende entiteiten:

De Federale Staat:

• De Federale Staat heeft bevoegdheden over alle Belgen en het hele grondgebied, inclusief buitenlandse zaken, defensie, justitie, financiën, sociale zekerheid en een deel van volksgezondheid en binnenlandse zaken.
• Is verantwoordelijk voor internationale organisaties waar België deel van uitmaakt en voor zaken die niet expliciet onder gemeenschappen en gewesten vallen.

De drie Gemeenschappen:

• Bestaande uit de Franse Gemeenschap, Vlaamse Gemeenschap en Duitstalige Gemeenschap.
• Hebben bevoegdheden over onderwijs, cultuur, jeugdzorg en bepaalde aspecten van volksgezondheid.
• Ook zijn zij bevoegd voor het wetenschappelijk onderzoek en de internationale betrekkingen in de voornoemde domeinen.

De drie Gewesten:

• Bestaande uit het Waals Gewest, Vlaams Gewest en Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
• Zijn bevoegd voor zaken met betrekking tot territorialiteit zoals openbare werken, landbouw, werkgelegenheid, ruimtelijke ordening, milieu en toezicht over de provincies, de gemeenten en de intercommunales.
• Ook zijn zij bevoegd voor het wetenschappelijk onderzoek en de internationale betrekkingen in de voornoemde domeinen.

Daarnaast bestaat België uit 10 provincies en 581 gemeenten (300 Vlaamse, 262 Waalse en 19 Brusselse). Zowel provincies als gemeenten hebben ruime bevoegdheden en zijn ondergeschikte besturen die hun bevoegdheden autonoom uitoefenen.

Arbeidsparticipatie en werkloosheid per gewest

Tussen de gewesten zitten relatief grote verschillen op het gebied van werk en werkloosheid.

Het aandeel werkenden in de bevolking (werkzaamheidsgraad %) bij een leeftijd van 20 – 64 jaar ligt gemiddeld in heel België op 72% (2023).

• Het Vlaams Gewest scoort het hoogst met 77% werkenden
• Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest scoort gemiddeld met 65% werkenden
• Het Waals Gewest scoort het laagst met 63% werkenden.

Het aandeel werklozen in België in de beroeps actieve bevolking (werkloosheidsgraad %, 20-64 jaar) ligt momenteel rond de 5,3% (2023) en de verwachting is dat deze de komende 10 jaar zal dalen naar 4,5%.

Het Vlaams Gewest scoort het laagst met 2,9%, daarna het Waals Gewest met 7,9% en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest met 11,5%.

Maatregelen op de Belgische arbeidsmarkt

In België zijn de bevoegdheden met betrekking tot werkgelegenheid verdeeld tussen de federale overheid aan de ene kant en de gewesten en de Duitstalige gemeenschap aan de andere kant. Samen voeren zij een heel palet aan maatregelen uit:

• Het is de verantwoordelijkheid van de Federale Staat om een optimale ontwikkeling van werkgelegenheid en solidariteit te creëren. De federale overheid is verantwoordelijk voor het opstellen en handhaven van het wettelijk kader met betrekking tot arbeidsmarktregulering, arbeidsvoorwaarden en sociale zekerheid. Bovendien bevordert de Federale Staat internationale samenwerking met betrekking tot arbeidskwesties, waaronder grensoverschrijdende werkgelegenheid en internationale sociale zekerheid. Hiermee zorgt de Federale Staat ervoor dat alle burgers gelijke rechten en kansen op werk hebben.

• Aan de andere kant waarborgen de gemeenschappen en gewesten voornamelijk gunstige voorwaarden voor toegang tot en participatie op de arbeidsmarkt. De gewesten doen dit door beleid te ontwikkelen en te implementeren dat gericht is op het stimuleren van regionale economische groei en werkgelegenheid binnen het specifieke gewest. Daarnaast initiëren ze opleidingsprogramma’s om de vaardigheden van de lokale beroepsbevolking te verbeteren en af te stemmen op de behoeften van de regionale arbeidsmarkt. En als laatste investeren ze in infrastructuur en ruimtelijke ordening om bedrijven aan te trekken en de toegang tot werkplekken te vergemakkelijken.

• De gemeenschappen richten zich op het ontwikkelen van beleid op het gebied van onderwijs en beroepsopleiding om de arbeidsmarkt aan te passen aan de veranderende behoeften en technologische ontwikkelingen. Ook bevorderen de gemeenschappen sociale integratie en zorgen ze voor gelijke kansen op de arbeidsmarkt, inclusief maatregelen om discriminatie te voorkomen. Bovendien wordt cultuurbeleid ontwikkeld omdat in sommige gevallen cultuur en taal kunnen bijdragen aan het behouden van een evenwichtige arbeidsmarkt, vooral in meertalige gemeenschappen.

Sociale zekerheid in België

Zoals hierboven staat beschreven zijn de drie Gewesten verantwoordelijk voor de domeinen werkgelegenheid en economie en is de Federale Staat verantwoordelijk voor sociale zekerheid. Het gehele klassieke socialezekerheidsstelsel valt globaal genomen uiteen in 3 stelsels: een stelsel voor werknemers, een stelsel voor zelfstandigen en een stelsel voor (federale) ambtenaren. De klassieke sociale zekerheid bevat 7 takken:

• Rust- en overlevingspensioenen;
• Werkloosheid;
• Arbeidsongevallenverzekering;
• Beroepsziekteverzekering;
• Gezinsbijslag;
• Verplichte verzekering voor geneeskundige verzorging en uitkeringen;
• Jaarlijkse vakantie.

In deze blog wordt er ingezoomd op de tak werkloosheid. Sociale zekerheid in relatie tot de werkloosheid wordt gewaarborgd door de Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA) (in het Franstalige deel van het land bekend als het Office National de l’Emploi, ONEM, en in het Duitstalige deel als Landesamt für Arbeitsbeschaffung, LfA). Het is een Belgische federale openbare instelling die voornamelijk belast is met het toezicht op het recht op werkloosheidsverzekering. Het is een van de verschillende Openbare Instellingen van Sociale Zekerheid (OISZ), waaronder de Rijksdienst voor Pensioenen (RVP) en de Rijksdienst voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV). Deze instelling vertoont enige gelijkenis met het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV) in Nederland.

De arbeidsbemiddeling en beroepsopleiding voor werklozen wordt georganiseerd door openbare gewestelijke diensten, namelijk:

• de VDAB in het Vlaams Gewest
• Actiris in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
• Emploi-Wallonie en FOREM in het Waals Gewest
• het Arbeitsamt voor de Duitstalige Gemeenschap

Deze overheidsdiensten zorgen ervoor dat vraag en aanbod op de arbeidsmarkt samen worden gebracht en dat werkzoekenden worden bemiddeld en begeleid naar werk.

België versus Nederland

Ondanks dat inwoners van België en Nederland voor een gedeelte dezelfde taal spreken, zijn er toch grote verschillen tussen beide landen. België heeft een complexe arbeidsmarktstructuur vanwege zijn federale systeem met verschillende gewesten en gemeenschappen. Dit systeem leidt tot regionale verschillen in arbeidsvoorwaarden, wetgeving, belastingen en sociale zekerheidskwesties.

Nederland is niet opgedeeld in gewesten en gemeenschappen. Ze heeft een meer gestandaardiseerde arbeidsmarktinfrastructuur. In Nederland is er namelijk nationale arbeidswetgeving die van toepassing is op het hele land. De landelijke organisatie UWV en de 342 gemeenten voeren samen de sociale zekerheid uit, elk met een eigen uitvoeringsdomein. Ze werken sinds 2015 samen in 35 arbeidsmarktregio’s waarbij de 35 zgn. centrumgemeenten een regierol hebben. Momenteel wordt door het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid toegewerkt naar 35 regionale werkcentra (één per arbeidsmarktregio) om de toegang voor inwoners verder te vereenvoudigen.

Vanwege de verschillende taalregio’s in België (Nederlands, Frans, Duits) en culturele diversiteit, kunnen er regionale nuances zijn in de manier waarop bedrijven opereren en werkrelaties worden onderhouden. Nederland heeft een meer homogene cultuur en één dominante taal (Nederlands), wat de communicatie op de arbeidsmarkt vereenvoudigt.

Gemeenschappelijke opgaves

Hoewel Nederland en België elk hun eigen specifieke uitdagingen op de arbeidsmarkt hebben, zijn er enkele gemeenschappelijke problemen waar beide landen mee worstelen:

1. Dubbele vergrijzing

Beide landen hebben te maken met een (dubbele) vergrijzende bevolking, wat kan leiden tot een afname van het arbeidsaanbod en toenemende druk op socialezekerheidsstelsels. De groep ouderen, die gaat stoppen met werken, wordt steeds groter én er zijn minder jongeren om deze groep te vervangen. Daarnaast zal de druk op de gezondheidszorg de komende jaren toenemen als het aantal ouderen groeit, hetgeen kan leiden tot een grotere vraag naar arbeidskrachten in de zorg.

2. Mismatch op de arbeidsmarkt

Daarnaast is er in beide landen een mismatch tussen (potentiële) werknemers en werkgevers. Een mismatch kan leiden tot werkloosheid bij bepaalde groepen en tegelijkertijd een tekort aan geschoolde arbeidskrachten in andere sectoren. De opkomst van digitalisering en automatisering leidt ertoe dat banen veranderen, nieuwe vaardigheden nodig zijn en er mogelijk herstructurering van bepaalde sectoren optreedt. Verder staan zowel Nederland als België voor de uitdaging om hun arbeidsmarkt aan te passen aan de eisen van een groene economie en duurzame ontwikkeling.

3. Personele krapte

In beide landen ervaren bedrijven personele krapte. De arbeidsparticipatie ligt in beide landen ongeveer gelijk, terwijl in Nederland de werkloosheid nog wat lager is dan in België (3,6% vs. 5,35%). Dit ligt per gewest in België overigens verschillend, zo brachten we hierboven reeds in beeld.

Door de aanhoudende arbeidskrapte in beide landen in bepaalde regio’s en sectoren is er minder ruimte voor economische groei. Ook veroorzaakt dit een aanwas in de vraag naar arbeidsmigranten, hetgeen de samenleving voor uitdagingen stelt qua huisvesting, voorzieningen en draagvlak onder de bevolking. Verder kan dit op termijn leiden tot arbeidstekorten in het publieke domein waardoor publieke taken onder druk komen te staan, zoals werkzaamheden van brandweer, politie, defensie, zorg en welzijn, onderwijs en overheid.

Conclusie

Net als Nederland kampt België met meerdere uitdagingen op de arbeidsmarkt en beide landen werken hard aan oplossingen hiervoor. Wellicht kunnen we als Nederland leren van onze zuiderburen en zij van ons? Ook voor de arbeidsmarkt geldt ‘’Beter een goede buur, dan een verre vriend.’’

In deze reeks verschenen eerder blogs over de trends in sociale zekerheid en arbeidsmarkt in Duitsland, Denemarken, Japan en de Verenigde Staten.

Over Wise up Consultancy: Wij helpen (semi)overheden, onderwijsinstellingen en netwerkorganisaties bij het oplossen van vraagstukken op het gebied van arbeidsmarkt, onderwijs en economie. Dit doen we door het inzetten van ervaren project- en programmamanagers, enthousiaste onderzoekers en bevlogen adviseurs. Hiermee brengen we complexe opdrachten en vraagstukken van onze klanten tot een succesvol resultaat zodat zij zelf kunnen excelleren. Hiermee bewerkstelligen we maatschappelijke impact door de arbeidsmarkt in balans te houden en zo veel mogelijk mensen mee te laten doen.