Ravijnjaar 2026: 5 aanbevelingen voor gemeenten, in het sociale domein

2026 komt sneller dichterbij dan menig gemeenteraadslid lief is. De term ‘ravijnjaar’ is niet voor niets ontstaan. Gemeenten worden namelijk geconfronteerd met een financiële uitdaging: de rijksbijdragen nemen af, terwijl de vraag naar ondersteuning in het sociale domein blijft groeien. Dit raakt direct de dienstverlening aan inwoners op het gebied van zorg, participatie, jeugdhulp en bestaanszekerheid.

De vraag is niet of gemeenten zich moeten voorbereiden op deze veranderingen, maar hoe ze dit het beste kunnen doen.

Toch biedt deze situatie niet alleen beperkingen, maar ook kansen. Door nu strategische keuzes te maken en slimmer te begroten, kunnen gemeenten de impact beperken en hun maatschappelijke taken duurzaam blijven vervullen. In deze blog delen we vijf aanbevelingen om grip te houden op de gemeentelijke financiën.

1. Benut data en digitalisering

In tijden van financiële krapte is het essentieel om beslissingen te onderbouwen met feiten en niet met aannames. Door slim gebruik te maken van data en digitale hulpmiddelen kunnen gemeenten beter sturen op hun financiële beleid.

• Analyseer uitgaven en stel realistische begrotingen op basis van eerdere realisatiecijfers;
• Gebruik data om zorgvraag en armoederisico’s beter te voorspellen. Bijvoorbeeld door signalen uit de schuldhulpverlening en energietoeslagen te combineren en tijdig preventieve maatregelen te nemen;
• Versnel en verbeter financiële processen. Door digitalisering en automatisering kunnen gemeenten sneller beschikken over betrouwbare cijfers, bijvoorbeeld over instroom in de jeugdzorg of re-integratietrajecten;
• Gemeenten kunnen beter inzicht krijgen in de effecten van hun beleid door dashboards en slimme algoritmes te gebruiken. Met een dashboard kunnen ze bijvoorbeeld in één oogopslag zien hoeveel mensen vanuit de bijstand aan het werk gaan en welke interventies daarbij helpen. Algoritmes kunnen trends herkennen en voorspellen welke aanpak het meest effectief is, zodat gemeenten hun beleid kunnen bijsturen en gerichter kunnen ondersteunen.

Door data slim te gebruiken, kunnen gemeenten efficiënter werken en financiële risico’s sneller aanpakken.

2. Diversifieer inkomsten en versterk regionale samenwerking

Met de afname van rijksbijdragen is het voor gemeenten noodzakelijk om te kijken naar aanvullende financieringsmogelijkheden. Dit geldt zeker voor het sociale domein, waar extra middelen hard nodig zijn om ondersteuning te blijven bieden.

• Onderzoek financieringsopties zoals Europese subsidies en regionale fondsen. Deze bieden mogelijkheden voor projecten op het gebied van participatie en zorg.
• Stimuleer publiek-private samenwerkingen om maatschappelijke projecten financieel haalbaar te houden. Denk aan werkgevers die bijdragen aan re-integratietrajecten of sociale ondernemingen.
• Kijk daarnaast ook naar alternatieve inkomstenbronnen, zoals het installeren van een zonnestation, het organiseren van workshops en trainingen voor externe partijen, het strategisch aankopen van panden in centra om leegstand tegen te gaan en deze te verhuren, het aanbieden van gemeentelijke ruimte voor evenementen, het verhuren van gemeentediensten of -faciliteiten en het plaatsen van een reclamemast. Wees creatief in het bedenken van nieuwe manieren om extra middelen te genereren. Let er bij het ontwikkelen van alternatieve inkomstenbronnen op dat deze passen binnen de wettelijke kaders en geen oneerlijke concurrentie veroorzaken met commerciële partijen, in lijn met de Wet Markt & Overheid.

Gemeenten die proactief alternatieve inkomstenbronnen zoeken, vergroten hun financiële veerkracht en verkleinen de gevolgen van het ravijnjaar.

3. Anticipeer en houd strategische focus

Met 2026 in zicht is het van belang om nu al te handelen en niet af te wachten tot de financiële druk zich volledig aandient. Gemeenten die tijdig bijsturen, kunnen de impact van het ravijnjaar beter beheersen.

• Richt je op preventie. Voorkomen is beter dan genezen. Door vroeg signalering van schulden, gezondheidsproblemen en sociale uitsluiting kunnen gemeenten dure zorg en uitkeringen voorkomen.
• Houd rekening met toekomstige trends. De vergrijzing, krapte op de arbeidsmarkt en toenemende zorgvraag maken het noodzakelijk om nu al structurele keuzes te maken voor de lange termijn.
• Wees helder over keuzes en blijf koersvast. In tijden van bezuinigingen is het belangrijk om duidelijk te maken welke sociale voorzieningen en projecten wel en niet haalbaar zijn.

Gemeenten die strategisch vooruitdenken en tijdig schakelen, zorgen ervoor dat zij niet reactief hoeven te bezuinigen, maar proactief kunnen sturen op hun toekomst.

4. Maak begrotingen realistischer

Veel gemeenten houden jaarlijks aanzienlijke bedragen over. In 2022 bleef er in totaal 3,7 miljard euro onbesteed (Ministerie van Binnenlandse Zaken, 2023). Dat is 218 euro per inwoner. Dit roept de vraag op of gemeenten niet te ruim en te voorzichtig begroten.

• Zorg voor realistische begrotingen binnen het sociaal domein. De kosten van jeugdzorg, Wmo en bijstandsuitkeringen kunnen fluctueren. Een beter inzicht in werkelijke uitgaven helpt om overschotten of tekorten te voorkomen.
• Koppel beleid aan uitvoeringscapaciteit. Zonder voldoende medewerkers blijven ambities slechts plannen op papier. Gezien de krapte op de arbeidsmarkt is het essentieel om niet alleen te kijken naar het aantal medewerkers, maar ook naar het aantrekken, behouden en opleiden van talent om ambities daadwerkelijk te kunnen realiseren.
• Prioriteer en maak keuzes. De rekenkamer van Tilburg benadrukt het belang van het schrappen van beleid als er geen financiële of personele ruimte voor is.

Gemeenten die hun financiële verwachtingen beter laten aansluiten op de praktijk, voorkomen dat ze onnodige werkdruk creëren en houden meer controle over hun begroting.

5. Betrek inwoners en communiceer transparant

Het sociale domein draait om mensen. Daarom is het essentieel om inwoners en maatschappelijke organisaties actief te betrekken bij de keuzes die gemeenten maken. Transparantie en samenwerking helpen om samen tot duurzame oplossingen te komen.

• Leg helder uit welke maatregelen worden genomen en waarom.
• Betrek inwoners, maatschappelijke organisaties en lokale ondernemers bij oplossingen door hen mee te laten denken over prioriteiten en alternatieve financieringsvormen.
• Gebruik verschillende communicatiekanalen om zoveel mogelijk mensen te bereiken en de betrokkenheid te vergroten.

Door inwoners actief mee te nemen in de financiële afwegingen, creëer je meer begrip en draagvlak voor gemeentelijke beslissingen in uitdagende tijden.

Conclusie: grip houden in onzekere tijden

Het ravijnjaar 2026 vormt een grote uitdaging, maar ook een kans om als gemeente slimmer te werken en de sociale infrastructuur toekomstbestendig te maken. Door data beter te benutten, inkomsten te diversifiëren, toekomstgericht te handelen, realistisch te begroten én inwoners actief te betrekken, kunnen gemeenten het ravijnjaar ombuigen in een strategisch voordeel.

Wil je advies over hoe je slimmer te werk gaat ten aanzien van het ravijnjaar? Neem dan contact met ons op.